Iwona Tomczyk-Wrona
Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich
Instytut Zootechniki w Krakowie
W Polsce istnieje długoletnia tradycja działań na rzecz ochrony zasobów genetycznych zwierząt. Już w latach 20-tych zapoczątkowano program ochrony żubra, a nieco później program hodowli zachowawczej konika polskiego, oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym, który zaowocował restytucją konika polskiego. Podobnym sukcesem zakończyła się praca nad odtworzeniem owcy wrzosówki i świniarki. Od 80-tych lat, równolegle z pierwszymi inicjatywami podjętymi przez Europejską Federację Zootechniczną, w Polsce na szeroką skalę zajęto się ochroną większości rodzimych ras, polegającą na wspomaganiu finansowym stad zachowawczych i stad stanowiących rezerwę genetyczną.
W czerwcu 1992 roku na Konferencji Narodów Zjednoczonych – Środowisko i Rozwój (UNCED) w Rio de Janeiro 167 krajów zrzeszonych w ONZ podpisało „Konwencję o różnorodności biologicznej”. Polska ratyfikowała tę Konwencję w grudniu 1995 roku, co tym samym nałożyło na nasze państwo obowiązek zachowania różnorodności biologicznej na terenie własnego kraju, nie tylko na obszarach chronionych, ale także na obszarach użytkowanych gospodarczo, głównie rolniczo. Tym samym Polska włączyła się do realizacji Światowej Strategii Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich, opracowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Zasoby Genetyczne Zwierząt Gospodarskich obejmują te gatunki zwierząt, które są lub mogą być wykorzystywane do produkcji żywności oraz w rolnictwie. Zarządzanie Zasobami Genetycznymi Zwierząt Gospodarskich obejmuje wszystkie działania związane z charakterystyką, sposobami użytkowania, doskonalenia i ochrony.
Konsekwencją ratyfikowania Konwencji było utworzenie organizacyjnych struktur zgodnych z zaleceniami FAO. W lipcu 1996 roku Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej powierzyło Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt zadania związane z koordynacją działań na rzecz ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. I tak powstał Krajowy Ośrodek Koordynacyjny, który po kolejnej reorganizacji, od 1 stycznia 2002 roku działa w ramach Instytutu Zootechniki w Krakowie.
Krajowa Strategia Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, opracowana została na mocy 6-tego Artykułu Konwencji, gdzie nadrzędnym celem jest: „Zachowanie całego rodzimego bogactwa przyrodniczego oraz zapewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jego organizacji (wewnątrzgatunkowego, międzygatunkowego i ponadgatunkowego). Oznacza to, że ochrona różnorodności biologicznej musi obejmować przyrodę całego kraju, bez względu na formę jej użytkowania oraz stopień jej przekształcenia lub zniszczenia.
Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) to zmienność genetyczna czyli obecność w danej populacji jak największej liczby różniących się między sobą genów i ich kombinacji, ale to również jak największa ilość gatunków i zróżnicowanych systemów ekologicznych (np. łąk, lasów, stawów itp.) występujących na danym obszarze i na całej Ziemi.
W Strategii i Programie Działań wiele uwagi poświęcone jest działowi: Rolnictwo, Rozwój Wsi i Rynki Rolne. Główne cele dla tego sektora to przede wszystkim opracowanie krajowej strategii ochrony rolniczej różnorodności biologicznej (agrobioróżnorodności), skupiającej się na ochronie użytkowanych przez człowieka ekosystemów rolniczych (agrosystemów), zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich, jak też gatunków wolno żyjących i ich zbiorowisk stanowiących funkcjonalny element agrosystemów. Różnorodność zwierząt gospodarskich to zmienność genetyczna występująca wewnątrz każdej rasy oraz pomiędzy rasami w obrębie każdego gatunku zwierząt gospodarskich.
W 1999 roku rozpoczęto prace nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, którego nadrzędnym celem było zapewnienie, że różnorodność genetyczna zwierząt gospodarskich niezbędnych do produkcji żywności i dla rolnictwa, będzie zachowana obecnie i w przyszłości. W maju 2000 roku Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaakceptował do realizacji programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych poszczególnych populacji, w tym programy dla konika polskiego i konia huculskiego. Programy te zawierają informacje o historii powstania danej rasy i uzasadnienie konieczności jej ochrony, precyzują cele i harmonogram działań, a także zakres ochrony in-situ i ex-situ. Programy określają także zasady i metody pracy hodowlanej oraz wskazują organizacje odpowiedzialne za ich realizację.
Ochrona in-situ różnorodności genetycznej zwierząt gospodarskich obejmuje wszystkie działania służące utrzymaniu żywych populacji zwierząt hodowlanych, również objętych aktywnymi programami hodowlanymi w agrosystemach, w których zostały wytworzone lub obecnie normalnie występują, łącznie z działaniami hodowlanymi podejmowanymi w celu zapewnienia ciągłego udziału tych zasobów w zrównoważonej produkcji żywności i rolnictwie, obecnie i w przyszłości.
Ochrona ex-situ to zachowanie materiału genetycznego w postaci żywych zwierząt poza środowiskiem, w którym zostały wytworzone lub poza organizmem zwierzęcia w sztucznym środowisku, przeważnie jako tworzenie banków nasienia, oocytów, zarodków, komórek lub tkanek.
Łącznie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zatwierdziło do realizacji 32 programy hodowlane ochrony zasobów genetycznych, obejmujące 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich i ryb.
Programy ochrony zasobów genetycznych realizowane są głównie metodą in-situ, która umożliwia ochronę poprzez użytkowanie z jednoczesnym doskonaleniem specyficznych i wartościowych cech danej rasy.
Zagadnienia z zakresu użytkowania i wykorzystania zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich są regulowane w Polsce w różnych aktach prawnych dotyczących szeroko pojętej dziedziny chowu i hodowli zwierząt gospodarskich. W szczególności są to ustawy:
- Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt z późniejszymi zmianami.
- Ustawa o ochronie zwierząt z późniejszymi zmianami.
- Ustawa o zwalczaniu chorób zakaźnych, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej.
- Ustawa o rolnictwie ekologicznym.
- Ustawa o stowarzyszeniach.
- Ustawa o społeczno-zawodowych organizacjach rolniczych.
Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich definiuje katalog gatunków zwierząt, które są uznawane za zwierzęta gospodarskie w Polsce. Ustawa reguluje sprawy z zakresu hodowli oraz zachowania zasobów genetycznych, oceny wartości użytkowej i hodowlanej, prowadzenia ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych, a także nadzoru nad hodowlą i rozrodem zwierząt gospodarskich. Wydane na podstawie tej ustawy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych oraz wymagań, jakie powinny spełniać programy hodowlane, zwracają szczególną uwagę na programy, których głównym celem jest ochrona i zachowanie zasobów genetycznych ras i odmian zwierząt gospodarskich.
Polska dysponuje bardzo bogatymi i zróżnicowanymi zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich. Wśród użytkowanych gatunków każdy reprezentowany jest przez kilka do kilkunastu ras lub odmian. Jednak gwałtowne zmiany zachodzące w gospodarce naszego państwa mają ogromny wpływ na rozwój populacji zwierząt gospodarskich. Głównym zagrożeniem jest znaczne ograniczenie bioróżnorodności. Dotyczy to zarówno zmienności genetycznej rodzimych ras zwierząt gospodarskich, jak i indywidualnej zmienności w obrębie ras o zasięgu międzynarodowym, które są obecne użytkowane powszechnie i intensywnie doskonalone. Konieczne jest również zwiększenie zainteresowania i zrozumienia społecznego dla działań na rzecz ochrony zasobów genetycznych oraz znaczenia rodzimych ras zwierząt.
Rasy rodzime, mimo niższego poziomu użytkowości, charakteryzują się takimi cennymi cechami, jak odporność na choroby, wysoka płodność i plenność, dobre cechy mateczne, długowieczność oraz zdolności adaptacyjne do skrajnych warunków środowiskowych i paszy o niskiej jakości. W wielu przypadkach produkty otrzymywane od tych zwierząt mają szczególną, unikatową jakość.
Opracowane w Resorcie Rolnictwa programy rolno-środowiskowe, obejmują działania na rzecz ochrony in-situ rodzimych ras, jak też użytkowania zwierząt na rzecz ochrony środowiska oraz prowadzenia chowu i hodowli w trudnych warunkach środowiskowych (np. tereny górskie) i na obszarach wymagających rekultywacji (odłogowanych).
Chronione rodzime rasy zwierząt gospodarskich stanowią nie tylko żywe świadectwo polskiej myśli hodowlanej, ale są także nieodłącznym elementem rodzimego krajobrazu.
Nowymi akcentami programów pomocowych Unii Europejskiej są między innymi odnowa i estetyzacja wsi, w tym tradycyjnego dziedzictwa kulturowego, rozwój infrastruktury związanej z rolnictwem, turystyka wiejską, rozwój rzemiosła oraz przywracanie i utrzymanie tzw. krajobrazu kulturowego. Hodowla ras rodzimych może wspomagać tworzenie nisz rynkowych, na przykład w zakresie tak obecnie modnych usług agroturystycznych. Obecność np. koni do jazdy rekreacyjnej w takim gospodarstwie czyni ofertę bardziej atrakcyjną.
Rozwój turystyki konnej daje szerokie możliwości znacznego wykorzystania dużej liczby koni. Promocja pod tym kątem przyniosłaby znaczące korzyści zarówno hodowli koni, jak i tworzeniu nowych rynków pracy.
Programami ochrony zasobów genetycznych koni objęte są rasy:
- małopolska – rasa o określonym genotypie i fenotypie, podkreślającym odrębność i specyfikę polskiego angloaraba;
- śląska – rasa pochodząca w liniach żeńskich od miejscowych szlachetnych klaczy i od ogierów oldenburskich i wschodnio-fryzyjskich;
- konik polski – typowy przedstawiciel polskiej rasy koni małych wywodzący się bezpośrednio od dzikich koni – tarpanów ;
- koń huculski – należący do jednej z najstarszych ras koni opisanych w Polsce, ukształtowany we wschodnich Karpatach, w surowym klimacie górskim.
